Acotaciones a la tradición renacentista del Económico III

Palabras clave:

Económico III, Pseudo Aristóteles, retroversión griega, Bernardino Donato, Giovan Battista Pio, Rodrigo de Castro

Resumen

Se estudian aquí tres cuestiones referidas a la tradición renacentista del Económico III de Pseudo Aristóteles: (1) la difusión del texto y sus versiones en los siglos XV y XVI; (2) la ‘retroversión’ al griego de Bernardino Donato, desde muy pronto atribuida a Jacques Toussain; (3) la interpretación de un pasaje del capítulo tercero en que Giovan Battista Pio, en su comentario a Lucrecio, cambia la expresión nec metum incutiat por nec cunnum quatiat. Esta lectura, suavizada como nec partes quatiant, se retomaría a comienzos del siglo XVII en la obra ginecológica de Rodrigo de Castro. 

Descargas

La descarga de datos todavía no está disponible.

Altmetrics

Biografía del autor/a

Miguel Ángel González Manjarrés, Universidad de Valladolid
Profesor Titular de Filología Latina. Departamento de Filología Clásica de la Universidad de Valladolid

Citas

André, Jacques (1991), Le vocabulaire latin de l’anatomie, Paris, Les Belles Lettres.

Aristoteles (1550), Tertium volumen. Aristotelis Stagiritae Libri moralem totam philosophiam com-plectentes cum Averrois Cordubensis in Moralia Nicomachia expositione, Venetiis, apud Iuntas.

Armstrong, G. Cyril (1997), Aristotle. Metaphysics Books X–XIV. Oeconomica. Magna Moralia, Cambridge–London, Harvard University Press (= 1935).

Arrizabalaga, Jon (2007), “Medical Ideas in the Sephardic Diaspora: Rodrigo de Castro’s Portrait of the Perfect Physician in Early Seventeenth-Century Hamburg”, Medical History 29, 107–124.

Arrizabalaga, Jon (2009), “The World of Iberian converso practitioners, from Lluís Alcanyís to Isaac Cardoso”, en Víctor Navarro Brotons–William Eamon (ed.), Más allá de la Leyenda Negra: España y la Revolución Científica / Beyond the Black Legend: Spain and the Scientific Revolution, Valencia, Universitat de València–CSIC, 307–322.

Baron, Hans (1955), Humanistic and Political Literature in Florence and Venice at the Beginning of the Quattrocento, Cambridge, Harvard University Press.

Blažek, Pavlev (2007), Die mittelalterliche Rezeption der aristotelischen Philosophie der Ehe. Von Robert Grosseteste bis Bartholomäus von Bruge (1246/1247–1309), Leiden–Boston, Brill.

Bruni, Leonardo-Lefèvre, Jacques (1506), Aristoteles. Politicorum libri octo. Commentarii. Econo-micorum duo. Commentarii. Hecatonomiarum septem. Economiarum publicarum unus. Explanatio-nis Leonardi in Oeconomica duo, apud Parisios primaria superiorum operum editio typis absoluta prodiit ex officina Henrici Stephani.

Camerarius, Joachim (1564), Oeconomica scripta, quae extant titulo Aristotelis in sermonem Lati-num conversa et explicata, adiunctaque eis interpretatio Oeconomici libri Xenophontis, studio et opera Ioachimo Camerario, Lipsiae, in officina Ernesti Voegelini.

Cardoso, Isaac (1673), Philosophia libera in septem libros distributa. In quibus omnia quae ad philosophum naturalem spectat methodice colliguntur et accurate disputantur, Venetiis, Berta-norum sumptibus.

Casaubon, Isaac (1590), Operum Aristotelis Tomus II. Librorum Aristotelis qui non extant fragmenta quaedam, Lugduni, apud Guillelmum Laemarium.

Castro, Rodrigo de (1617), Roderici a Castro Lusitani... De universa muliebrium morborum medici-na novo et antehac a nemine tentato ordine opus absolutissimum... Pars prima Theorica, Hamburgi, ex bibliopolio Frobbeniano.

Cataudella, Michele R. (1984), Oikonomika. Esperienze di finanza pubblica nella Grecia antica. Letture del libro II del Oekonomika pseudoaristotelici e altri saggi, Firenze, Università degli Studi di Firenze.

Conti, Daniele (2015), “Pio, Giovanni Battista”, en Dizionario Biografico degli Italiani 84 – Treccani. https://www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-battista-pio_(Dizionario-Biografico)/.

Cracco Ruggini, Lellia (1966), “Eforo nello Pseudo-Aristotele Oec. II?”, Athenaeum 44, 199–237.

Cranz, F. Edward (1976), “Editions of the Latin Aristotle Accompanied by the Commentaries of Averroes”, en Edward P. Mahoney (ed.), Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul Oskar Kristeller, Leiden, Brill, 116–128.

D’Amico, John F. (1984), “The Progress of Renaissance Latin Prose: The Case of Apuleianism”, Renaissance Quarterly 37, 351–392.

Del Nero, Valerio (1986), “La sessualità nel commento di Giovan Battista Pio a Lucrezio”, Rinasci-mento 36, 277–295.

Donato, Bernardino (1540), Aristotelis Stagiritae Oeconomicorum seu De re familiari libri duo. Bernardino Donato Veronensi interprete, Venetiis, apud Hieronymum Scotum.

Drossaart Lulofs, Hendrik J.-Evert L. J. Poortman (1989), Aristoteles Semitico–Latinus. Nicolaus Damascenus De plantis. Five Translations, Amsterdam–Oxford–New York, North-Hollan Publis-hing Company.

Fiorvanti, Gianfranco (1995), “I commenti di Ugo Benzi agli Economici (pseudo) Aristotelici”, Ri-nascimento 35, 125–152.

Flüeler, Christoph (1987) “Mittelalterliche Kommentare zur Politik des Aristoteles und zur Pseudo-Aristotelischen Oekonomik”, Bulletin de Philosophie Médiéval 29, 193–229.

Flüeler, Christoph (1998), Die aristotelische Yconomica im lateinischen Mittelalter. Übersetzungen. Die erste Kommentare, Habilitationsschrift, Freiburg, Universität Freiburg.

Flüeler, Christoph (2001), “Die stemmatischen Verhaltnisse der Aristoteleskommentare. Dargelegt anhand der Kommentare zur Yconomica”, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 48, 182–190.

Frade, Florbela Veiga-Sandra Neves Silva (2011), “Medicina e política em dois físicos judeus por-tugueses de Hamburgo: Rodrigo de Castro e o Medicus politicus (1614), e Manuel Bocarro Rosales e o Status astrologicus (1644)”, Sefarad. Revista de Estudios Hebraicos y Sedardíes 71.1, 51–94.

Frigo, Daniela (1985), Il padre di famiglia. Governo della casa e governo civile nella tradizione dell’economica tra Cinque e Seicento, Roma, Bulzoni.

García Valdés, Manuel (1984), Aristóteles. Constitución de los atenienses | Pseudo Aristóteles. Económicos, Madrid, Gredos.

Glucker, John (1964), “Casaubon’s Aristotle”, Classica et Mediaevalia 25 (1964) 274–296.

Gmües, Hieronymus (1542), Operum Aristotelis Tomus tertius Moralem philosophiam continens, una cum Rhetoricis ac Poetica. Item quae spuria sunt aut quae extra ordinem librorum auscultato-riorum habentur, Basileae, [Oporinus].

Goldbrunner, Hermann M. (1968), “Durandus de Alvernia, Nikolaus von Oresme, und Leonardo Bruni. Zu den Übersetzungen der pseudo-aristotelischen Ökonomik”, Archiv für Kulturgeschichte 50, 200–239.

González Manjarrés, Miguel Á. (2000), Andrés Laguna y el humanismo médico, Valladolid, JCyL.

Griffiths, Gordon–James Hankins–David Thompson (ed.) (1987), The Humanism of Leonardo Bru-ni: Selected Texts, Binghamton, Medieval and Renaissance Texts and Studies–Renaissance Society of America.

Griner, Simon (1538), Operum Aristotelis Stagiritae... Tomus secundus, Basileae, [Oporinus].

Hamesse, Jaqueline (1995), “Johannes de Fonte, compilateur des Parvi flores: le temoignage de plusieurs manuscrits de la Bibliothèque Vaticane”, Archivium Franciscanum historicum 88.3/4, 515–531.

Hamm, Joachim (2011), “Joachim Camerarius”, en Wilhelm Kühlmann et alii (ed.), Frühe Neuzeit in Deutschland 1520–1620. Literaturwissenschaftliches Verfasserlexikon. Band 1, Berlin–New York, Walter de Gruyter, 425–438.

Hankins, James (1997), Repertorium Brunianum: A Critical Guide to the Writings of Leonardo Bruni, Roma, Isitituto storico italiano per il Medio Evo.

Hugonnard-Roche, Henri (2003), “Pseudo-Aristote, De plantis”, en Richard Goulet et alii (ed.), Dictionnaire des philosophes antiques. Supplément, Paris, CNRS Éditions, 499–505.

Isager, Signe (1988), “Once upon a Time. On the interpretation of (Aristotle) Oikonomika II”, en Aksel Damsgaard-Madsen et alii (ed.), Studies in Ancient History and Numismatics Presented to Rudi Thomsen, Aarhus, Aarhus University Press, 77–83.

Jackson, Giorgio (1982-1983), “Sulla fortuna dell’Economico pseudo-aristotelico o di Teofrasto fino al XIV secolo”, Annali del Istituto Universitario Orientale di Napoli. Sezione filologico-letteraria 4–5, 141–183.

Jackson, Giorgio (1992), “Leonardo Bruni e l’Economico teofrasteo o pseudo-aristotelico”, en Enri-co Flores–Antonio V. Nazzaro (ed.), Miscellanea di Studi in onore di Armando Salvatore, Napoli, Università degli Studi di Napoli ‘Federico II’, 233–256.

Jackson, Giorgio (1995), “La diffusione dell’Economico teofrasteo o pseudo-aristotelico nel Quat-trocento”, Annali del Istituto Universitario Orientale di Napoli. Sezione filologico-letteraria 17, 295–328.

Jackson, Giorgio (2010), “L’Economo pseudo-aristotelico tra XIV e XVI secolo”, Vichiana. Rassegna di studi filologici e storici 12.1, 56–81.

Lacombe, George (1939), Aristoteles Latinus I, Roma, La Libreria dello Stato.

Lambertini, Roberto (1991), “L’arte del Governo della Casa. Note sul Commento di Bartolomeo da Varignana agli Oeconomica”, Medioevo 17, 347–389.

Laurenti, Renato (1967), Aristotele. II trattato sull’economia, Roma–Bari, Laterza.

Laurenti, Renato (1968), Studi sull’Economico attribuito ad Aristotele, Milano, Marzorati.

Letourneur, Jean (ca. 1495), Liber yconomicorum Aristotelis tractans de gubernatione rerum do-mesticarum cum commento magistro Ioannis Versoris, s.a. s.l.

Maillard, Jean François-Jean Marie Flamand (2011), La France des humanistes. Hellenistes II, Turnhout, Brepols.

Mandonnet, Pierre (1933), “Guillaume de Moerbeke, traducteur des Économiques (1267)”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 8, 9–28.

Manuzio, Aldo (1498), ???? ??????? ?? ???? ?? ?????. ???????????? ?????? ??????????? ?????? ????. ??? ????? ????????? ?????? ????. ??? ????? ??????????? ?????? ???... | Haec Aristotelis volumina in hoc libro impressa continentur. Ethicorum ad Nicomachum libri X. Politicorum libri VIII. Oeno-comicorum libri II, Venetiis, apud Aldum.

Menut, Labert D. (1957), “Maistre Nicole Oresme: Le livre de Yconomique d’Aristote”, Transac-tions of the American Philosophical Society 47.5, 783–853.

Milanese, Guido (2016), “Italian Commentaries on Lucretius”, en Christina S. Kraus–Christopher Stray (ed.), Classical Commentaries. Explorations in a Scholarly Genre, Oxford, Oxford University Press, 195–215.

Montero Cartelle, Enrique (1991), El latín erótico. Aspectos léxicos y literarios, Sevilla, Universi-dad de Sevilla.

Musitano, Carlo (1709), R. D. Caroli Musitani... De morbis mulierum tractatus, Coloniae Allobro-gum, sumptibus Choüet, G. de Tournes, Cramer, Perachon, Ritter & S. de Tournes.

Natali, Carlo (1995), Aristotele. L’amministrazione della casa, Roma–Bari, Laterza.

Nicoli, Elena (2015), “Il gudizio su Epicuro nel commento di Giovan Battista Pio a Lucrezio”, en Marco Beretta et alii (ed.), Il culto di Epicuro. Testi, iconografie e paesaggio, Firenze, Olschki, 227–254.

Pernod, Jean-François (ed.) (1995), Jacques Lefèvre d’Étaples (1450?-1536), Paris, H. Champion.

Pesenti, Tiziana (1992), “Donato, Bernardino”, en Dizionario Biografico degli Italiani 41 – Treccani. https://www.treccani.it/enciclopedia/bernardino-donato_(Dizionario-Biografico).

Pio, Giovan Battista (1515), In Carum Lucretium poetam Comentarii a Ioanne Baptista Pio editi, Bononiae, typis excussoris editum in ergasterio Hieronymi Baptistae de Benedictis.

Preti, Cesare (2012), “Musitano, Carlo”, en Dizionario Biografico degli Italiani 77 – Treccani. https://www.treccani.it/enciclopedia/carlo-musitano_%28Dizionario-Biografico%29/.

Quondam, Amedeo (2010), Forma del vivere. L’etica del gentiluomo e i moralisti italiani, Bologna, Il Mulino.

Raimondi, Ezio (1972), “Il primo commento umanistico a Lucrezio”, en Id., Politica e commedia: dal Beroaldo al Macchiavelli, Bologna, Il Mulino, 101–140.

Renouard, Philippe (1991), Imprimeurs et libraries parisiens. Tome cinquième, Paris, Ville de Paris.

Rose, Valentin (1854), De Aristotelis librorum ordine et auctoritate commentatio, Berolini, typis et impensis Georgii Reimeri.

Rose, Valentin (1863), Aristoteles pseudoepigraphicus, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri.

Rose, Valentin (1886), Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri.

Pinheiro, Cristina Santos (2007), “The Ancient Medical Sources in the Chapters about Sterility of Rodrigo de Castro’s De universa mulierum medicina”, en Gayle Davis-Tracey Loughran (ed.), The Palgrave Handbook of Infertility in History: Approaches, Contexts and Perspectives, London, Palgrave Macmillan, 291–309.

Sinibaldi, Giovanni Benedetto (1642), Io. Benedicti Sinibaldi... Geneanthropeiae sive De hominis generatione decateuchon, Romae, ex typographia Francisci Caballi.

Siraisi, Nancy G. (1976), “The Libri morales in the Faculty of Arts and Medicine at Bologna: Barto-lomeo da Varignana and the pseudo-aristotelian Economics”, Manuscripta 20, 105–118.

Soudek, Josef (1958), “The Genesis and Tradition of Leonardo Bruni’s Annotated Latin Version of the (Pseudo-) Aristotelian Economics”, Scriptorum 12, 260–268.

Soudek, Josef (1968), “Leonardo Bruni and His Public: a Statistical and Interpretative Study of His Annotated Latin Version of the (Pseudo-) Aristotelian Economics”, Studies in Medieval and Renais-sance History 5, 51–136.

Soudek, Josef (1976), “A Fifteenth-Century Humanistic Bestseller: The Manuscript Diffusion of Leonardo Bruni’s Annotated Latin Version of the (Pseudo-) Aristotelian Economics”, en Edward P. Mahoney (ed.), Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul Oskar Kristeller, Leiden, Brill, 129–143.

Susemihl, Franz (1887), Aristoteles quae feruntur Oeconomica, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri.

Swain, Simon (2013), Ecomomy, Family and Society from Rome to Islam. A Critical Edition, English Translation, and Study of Bryson’s Managment of the State, Cambridge-New York, Cambridge Uni-versity Press.

Sylburg (1587), ???????????? ????????? ??? ??????????? ?? ???????????. Aristotelis Politicorum et Oeconomicorum libri qui extant, Francofurdi, apud Andreae Wecheli heredes.

Valente, Marcello (2011), [Aristotele]. Economici, Alessandria, Edizioni dell’Orso.

Van Groningen, Bernard A. (1933), Aristote. Le seconde livre de l’Économique, Leyden, A. W. Sijthoff.

Van Groningen, Bernard A.–André Wartelle (1968), Aristote. Économique, Paris, Les Belles Lettres.

Victor, Ulrich (1983), [Aristoteles]. ???????????. Das erste Buch der Ökonomik – Handschriften, Text, Übersetzung und Kommentar – und seine Beziehungen zur Ökonomikliteratur, Königstein, Anton Hain.

Viti, Paolo (ed.) (1990), Leonardo Bruni cancelliere della repubblica di Firenze, Firenze, Olschki.

Wingate, Sibyl D. (1931), The Medieval Latin Versions of the Aristotelian Corpus, With Special References to the Dialogical Works, London, Courier Press.

Witt, Ronald (2000), ‘In the Footsteps of the Ancients’. The Origins of Humanism from Lovato to Bruni, Leiden-Boston-Köln, Brill.

Yerushalmi, Yosef Hayim (1981), From Spanish Court to Italian Ghetto. Isaac Cardoso: a Study in Seventeenth-Century Marranism and Jewish Apologetics, Seattle, University of Washington Press.

Zonta, Mauro (1996), “La tradizione ebraica degli scritti economici greci”, Atheaneum 84, 549–554.

Zonta, Mauro (2003), “L’Economique”, en Richard Goulet et alii (ed.), Dictionnaire des philosop-hes antiques. Supplement, Paris, CNRS Éditions, 547–553.

Zöpffel, Renate (2006), Aristoteles. Oikonomika Schriften zu Hauswirtschaft und Finanzwesen, Berlin, Akademie Verlag.

Publicado
2022-12-15
Cómo citar
González Manjarrés, M. Ángel. (2022). Acotaciones a la tradición renacentista del Económico III. Exemplaria Classica, 26, 141-166. https://doi.org/10.33776/ec.v26.5240
Sección
Artículos